امروزه بسیاری از چاپخانه‌ها به دنبال راهکارهایی هستند تا تصویر موجه و قابل قبولی از خود در زمینه مسایل زیست‌محیطی ارایه دهند.این چاپخانه‌ها به‌طور معمول با دریافت گواهینامه‌های مختلف و بررسی و کنترل دقیق تاثیرات فرایندهای تولیدشان بر محیط زیست، این هدف را دنبال می‌کنند.در این میان، مرکب چاپ، یکی از زمینه‌های بسیار مورد توجه در سال‌های اخیر بوده است. مرکب‌های چاپ به طور معمول و از قدیم تصویر زیست‌محیطی خوبی نداشته‌اند. این مقاله نگاهی دارد بر اصلی‌ترین موارد ارزیابی مرکب چاپ از نظر هماهنگی و مطابقت با محیط زیست.
به دلیل تنوع مواد چاپ شونده مثل انواع پلاستیک، شیشه و فلزات، چاپخانه‌داران می‌بایست با نحوه بازیافت این مواد آشنایی کامل داشته باشند
در واقع هیچ قانون و دستورالعمل مشخصی برای توصیف این که کدام مرکب چاپ مطابق با محیط زیست است، وجود ندارد. البته هر کشور دستورالعمل‌هایی در رابطه با اطلاعات زیست‌محیطی روی برچسب قوطی‌های مرکب دارد. ولی این دستورالعمل‌ها معیار نیست و این بدین معناست که خود چاپخانه‌دار باید از میان محصولات عرضه شده در بازار، مناسب‌ترین مرکب را انتخاب کند.
بعضی از مهم‌ترین عوامل موثر در انتخاب یک مرکب از جنبه زیست‌محیطی به شرح زیر است:
– استفاده از مواد مشتق شده از منابع تجدیدشدنی مانند روغن برزک، روغن سویا، روغن کرچک و رزین به دست آمده از درخت کاج
– کاهش مقدار ترکیبات آلی فرار (VOC) در فرمولاسیون
– استفاده از مواد غیرسمی و بی‌خطر در مرکب
– اطمینان از عدم دخالت و ممانعت مرکب در فرآیند بازیافت یا تجزیه طبیعی سطح چاپ‌شونده
مواد مصرفی از منابع تجدیدپذیر
بسیاری از کارشناسان بر این باورند که استفاده از مرکب‌های حاوی روغن‌های طبیعی از لحاظ زیست‌محیطی بهتر از مرکب‌های حاوی مشتقات نفتی است.بدیهی است که اصلی‌ترین دلیل این متخصصان، استفاده از منابع تجدیدپذیر در مقایسه با منابع تمام شدنی (مانند محصولات نفتی) است. همان‌طور که در بالا نیز ذکر شد استاندارد و دستورالعمل یکسانی برای تولید مرکب‌های هماهنگ با محیط زیست وجود ندارد. از طرف دیگر منابع تجدیدشدنی طیف بسیار وسیعی از مواد طبیعی را شامل می‌شود که تاثیرات مثبت آنها ملموس و قابل سنجش است، هر چند که اندازه‌گیری دقیق و کامل تاثیرات این مواد اولیه طبیعی بر محیط زیست بسیار پیچیده و اغلب به صورت موردی است.
مواد اولیه طبیعی
فهرست زیر موادی را شامل می‌شود که در گروه مواد اولیه طبیعی تهیه شده از منابع تجدیدپذیر قرار می‌گیرند:
– روغن‌های به دست آمده از گیاهان یا درختان. این روغن‌ها را معمولا روغن‌های گیاهی می‌نامند. به این دلیل که از قدیم روغن سویا بیشترین استفاده را در صنایع مرکب‌سازی داشته است. این نام تا مدت‌ها بر روغن سویا اطلاق می‌شد. امروزه انواع مختلفی از روغن‌های گیاهی در مرکب به کار می‌رود.
– محصولات به دست آمده از حیوانات مانند روغن ماهی، روغن تالو و برخی مواد رنگزا
– محصولات مشتق شده از حشرات مانند شلاک و برخی مواد رنگزای مخصوص
– رزین‌های به دست آمده از گیاهان و درختان مانند رزین چوب، گام رزین و رزین نیتروسلولز
– منابع تجدیدپذیر مانند آب
– استرهای اسید چرب مانند استر اسید چرب روغن تال (tall/ tallol oil)
ترکیبات آلی فرار
کاهش مقدار ترکیبات آلی فرار در یک فرمولاسیون اغلب به معنای کاستن از مواد اولیه مشتق شده از نفت است.مقدار مصرف مواد نفتی به فرایند چاپ و نحوه خشک شدن مرکب وابسته است. مرکب‌هایی که به کمک انرژی و اشعه خشک می‌شوند، به طور معمول صفر تا پنج درصد ترکیبات آلی فرار دارند. این رقم برای مرکب‌های ورقی و کلدست رول که به روش اکسیداسیون خشک می‌شوند صفر تا بیست درصد و برای مرکب‌های هیت‌ست رول که توسط تبخیر حلال خشک می‌شوند به سی و پنج تا چهل و پنج درصد افزایش می‌یابد.
مرکب‌های فلکسو و گراور می‌توانند از چهل تا هفتاد درصد مواد آلی فرار داشته باشند.
مواد خطرناک و سمی
اطمینان حاصل کردن از بی‌خطر بودن مرکب چاپ نه فقط برای محیط زیست، بلکه برای سلامتی کارکنان نیز حایز اهمیت است. سازندگان مرکب چاپ معمولا بر اساس استانداردهای OSHA از کاربرد مواد سمی و خطرناک اجتناب می‌کنند و هرگونه استثناء الزاما باید در برگه اطلاعات ایمنی مواد (MSDS) ذکر شود.فلزات سنگین، دسته‌ای از مواد هستند که بالقوه خطرناک محسوب می‌شوند. فلزاتی مانند سرب، جیوه، آرسنیک و … از جمله موادی هستند که از سال 1970 به بعد در فرمولاسیون مرکب‌ها به کار گرفته نمی‌شوند.مواد خطرناک و آلاینده هوا (HAP)، گروه دیگری از ترکیبات شیمیایی هستند که زمینه‌ساز بروز بیماری‌هایی با عوارض بسیار شدید و سرطان هستند. حدود 188 ماده شیمیایی توسط EPA در این گروه از آلاینده‌ها معرفی شده‌اند.
برخی از مرکب‌های فلکسو و گراور حاوی درصد بالایی از این مواد (اغلب به شکل حلال) هستند. استفاده از این مرکب‌ها در بیشتر موارد به استفاده از ماشین‌آلات خاص با سیستم‌های بسته منحصر می‌شود تا میزان حلالهای تبخیر شده در محیط به حداقل ممکن برسد.
بازیافت و تجزیه طبیعی در محیط
بیشتر مرکب‌ها را می‌توان از سطح چاپ شده جدا کرد. به دلیل تنوع مواد چاپ شونده مثل انواع پلاستیک، شیشه و فلزات، چاپخانه‌داران می‌بایست با نحوه بازیافت این مواد آشنایی کامل داشته باشند.
تجزیه طبیعی در محیط زیست فرایند پیچیده‌تری است و تمام محصولات چاپی از این ویژگی برخوردار نیستند، لذا در مکان‌های دفن زباله همواره بازیافت به تجزیه طبیعی ترجیح داده می‌شود. علاوه بر این با توجه به کم بودن وزن مرکب چاپ شده در مقایسه با وزن بالای سطح چاپ‌شونده، مقوله تجزیه طبیعی مرکب قابل صرف نظر کردن است.
پسماندهای پرخطر
به طور کلی زباله‌ها و پسماندهای مرکب چاپ را می‌توان بی‌خطر در نظر گرفت، مشروط بر این که با حلال‌هایی با نقطه اشتعال زیر 37 درجه سانتی‌گراد مخلوط نشده باشند. در غیر این صورت پسماندهای مرکب‌هایی با حلالهای فوق در گروه مواد خطرناک قرار می‌گیرند.
برنامه ترجیح زیستی USDA
دپارتمان کشاورزی آمریکا (USDA) برنامه جدیدی به نام Bio Prefereed Program را طراحی و معرفی کرده که هدف اصلی آن ترغیب مصرف‌کنندگان به خرید و مصرف بیشتر محصولات طبیعی است.پیش‌بینی می‌شود که این برنامه باعث گسترش و توسعه اقتصادی، ایجاد مشاغل جدید و بازارهای نو برای محصولات رایج کشاورزی شود. در صورتی که این برنامه به اهداف خود برسد، دستاوردهای دیگری مانند کاهش مصرف محصولات نفتی، افزایش مصرف محصولات از منابع تجدیدشدنی و کنترل و مدیریت بهتر چرخه کربن و کاهش تاثیرات سوء زیست‌محیطی را می‌توان انتظار داشت.صنایع مرکب‌سازی آمریکا با همکاری اداره کشاورزی آن کشور در حال وضع قوانین و استانداردهایی هستند که بر اساس آن سازندگان مرکب بتوانند نشان‌های کیفی مرتبط را احراز نمایند و در برچسب‌های محصولات خود ارایه دهند.
برنامه ترکیبات تجدیدپذیر زیستی
اتحادیه ملی سازندگان مرکب چاپ (NAPIM) به نوبه خود یک برنامه جدید به نام
(BRC (Bio Renewable Contentرا معرفی کرده است که استفاده از مواد اولیه به دست آمده از منابع تجدیدپذیر طبیعی را در فرمولاسیون مرکب چاپ نشان می‌دهد. طی این برنامه، جزییات هر فرمولاسیون مرکب چاپ و مقدار مصرف مواد اولیه نام برده می‌بایست به اتحادیه گزارش شود. پس از بررسی و کنترل صحت اطلاعات فنی، گواهینامه BRC به آن مرکب خاص اعطا می‌شود.
NAPIM در وب‌سایت خود فهرست به روز شده‌ای از مرکب‌های چاپ دارای گواهی نامه BRC را اعلام می‌کند تا چاپخانه‌داران در سراسر آمریکا بتوانند خواص مرکب‌های منطبق با محیط زیست را بشناسند و به استفاده از آنها ترغیب شوند. این اتحادیه برای تشویق بیشتر، محصولات گرافیکی ممتاز و ویژه‌ای را چاپ می‌کند که با مرکب‌های دارای گواهینامه BRC تولید شده‌اند. این محصولات چاپی بین سازندگان مرکب و چاپخانه‌داران توزیع می‌شود.
چند مثال از مرکب‌های زیست‌محیطی
شرکت Superior Ink نوع خاصی از مرکب افست ورقی را تولید می‌کند که Biolocity نام دارد. ترکیبات فرار آلی این مرکب کمتر از 3 درصد است. مرکب نام برده صد درصد جامد است و 70-60 درصد آن از مواد اولیه مشتق شده از منابع تجدیدپذیر طبیعی تشکیل شده است که از این مقدار مواد طبیعی 20 تا 30 درصد آن روغن گیاهی است. در این مرکب هیچ‌گونه حلال نفتی، فلزات سنگین و مواد خطرناک وجود ندارد.مثال دیگر مرکب ورقی جدید شرکت Sun Chemical Diamond به نام Exact and Intense است که 80-70 درصد آن را مواد اولیه مشتق شده از منابع تجدیدپذیر تشکیل می‌دهد. از این مقدار مواد اولیه طبیعی 47-40 درصد روغن گیاهی است. این محصول کمتر از 5 درصد ترکیبات فرار آلی دارد و عاری از هرگونه فلز سنگین و مواد خطرناک است.
کلام آخر این که با توجه به تنوع مرکب‌های موجود در بازار، در نهایت این مسوولیت چاپخانه‌دار است که با مطالعه اجزای سازنده محصولات، تصمیم‌گیری کند که تا چه اندازه می‌تواند به حفظ محیط زیست برای خود و نسل‌های آینده کمک کند.
